Δ.Ε. Α΄ Λυκείου - Αρχαίο ελληνικό θέατρο

Δημιουργική Εργασία

Αρχαία Ελληνικά Α΄ Λυκείου

Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο

Η γέννηση του θεάτρου

Το αρχαίο ελληνικό θέατρο , θεσμός της αρχαιοελληνικής πόλης κράτους αναπτύχθηκε στα τέλη της αρχαϊκής περιόδου (Αρχαϊκή περίοδος: 750π. Χ-480 π.Χ) και διαμορφώθηκε πλήρως κατά την κλασική περίοδο ( 480π.Χ-323 π.Χ) κυρίως στην Αθήνα. Έχει τις ρίζες του στις λατρευτικές γιορτές του Διονύσου. Προτού αναφερθούμε συγκεκριμένα στις γιορτές του Διονύσου, αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ πριν από αυτές εντοπίζουμε παρόμοιες τελετές μαγικού λατρευτικού χαρακτήρα. Ο πρωτόγονος άνθρωπος προκειμένου να ερμηνεύσει διάφορα φυσικά φαινόμενα που δεν μπορούσε να εξηγήσει, προσέφυγε στην μυθοπλασία. Έτσι, μέσα από ποικίλα δρώμενα (μιμητικές ομαδικές κινήσεις – εκκλήσεις προς τις θεοποιημένες φυσικές δυνάμεις) προσπαθούσε να επηρεάσει τη ροή αυτών των φαινομένων (π.χ. να φέρει τη βροχή κ.λπ.). Σε αυτά τα δρώμενα διακρίνουμε μία πρώιμη καλλιτεχνική έκθεση χωρίς να έχει ακόμα οργανωμένο λόγο. Σ΄ αυτόν τον πρωτογενή λοιπόν αυτοσχεδιασμό, στην πρώτη μορφή αναπαράστασης (ενός πόθου , ενός φόβου, μιας προκατάληψης), βρίσκουμε τις ρίζες του θεάτρου. Επίσης στην αρχαία Ελλάδα το θέατρο ονομάζονταν αρχικά το ακροατήριο και αργότερα η ονομασία επικράτησε για τον τόπο των παραστάσεων με το σύνολο των κτισμάτων του.

Τα μέρη του αρχαίου θεατρικού χώρου

Το θέατρο

• Η σκηνή : ξύλινη επιμήκη κατασκευή προς την ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, με ειδικό χώρο στο πίσω μέρος για τη σκηνογραφία και την αλλαγή ενδυμασίας των υποκριτών. H πλευρά της σκηνής προς τους θεατές εικόνιζε συνήθως την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού, με τρεις θύρες· η μεσαία (βασίλειος θύρα) χρησίμευε για την έξοδο του βασιλιά. 
• Το προσκήνιο : Μια στοά με κίονες μπροστά από τη σκηνή. Ανάμεσα στα διαστήματα των κιόνων βρίσκονταν θυρώματα και ζωγραφικοί πίνακες (τα σκηνικά). Τα θυρώματα του προσκηνίου απέδιδαν τρεις πύλες, από τις οποίες έβγαιναν οι υποκριτές. Το προσκήνιο ήταν αρχικά πτυσσόμενο, πιθανώς ξύλινο. 
• Τα παρασκήνια : Τα δύο άκρα της σκηνής που προεξέχουν δίνοντάς της σχήμα Π στην κάτοψη. 
• Οι πάροδοι : Δεξιά και αριστερά της σκηνής υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι: Από τη δεξιά για τους θεατές πάροδο έμπαιναν όσα πρόσωπα του έργου έρχονταν (υποτίθεται) από την πόλη ή από το λιμάνι, και από την αριστερή όσα έρχονταν από τους αγρούς ή από άλλη πόλη. Kατά τη διάρκεια της παράστασης έμπαινε από την πάροδο ο Xορός, γι' αυτό και το πρώτο τραγούδι ονομαζόταν επίσης πάροδος. O στενός χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των υποκριτών, το χώρο των ομιλητών: το λογεῖον, που ήταν ένα υπερυψωμένο δάπεδο ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο. Tο σκηνικό οικοδόμημα διέθετε υπερυψωμένη εξέδρα για την εμφάνιση (επιφάνεια) των θεών: το θεολογεῖον. 
• Η ορχήστρα : Την ορχήστρα (ὀρχέομαι, -οῦμαι = χορεύω), κυκλικό ή ημικυκλικό μέρος για το Xορό, με τη θυμέλη (< θύω), είδος βωμού, στο κέντρο. Το κυκλικό σχήμα σχετίζεται με τους κυκλικούς χορούς των λαϊκών γιορτών. 
• Η θυμέλη : Ο βωμός του Διονύσου στο κέντρο της ορχήστρας. 
• Ο Εύριπος : Αγωγός απορροής των υδάτων στην περιφέρεια της ορχήστρας από το μέρος του κοίλου. 
• Το κοίλον : Όλος ο αμφιθεατρικός χώρος (με τα εδώλια, τις σκάλες και τα διαζώματα) γύρω από την ορχήστρα όπου κάθονταν οι θεατές. 
• Οι αναλημματικοί τοίχοι : Οι τοίχοι στήριξης του εδάφους στα άκρα του κοίλου. 
• Οι αντηρίδες : Πυργοειδείς τοίχοι κάθετοι προς τους αναλημματικούς που χρησιμεύουν στην καλύτερη στήριξή τους. 
• Τα διαζώματα : Δύο μεγάλοι διάδρομοι χώριζαν το κοίλον σε τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών. 
• Οι σκάλες : Κλιμακωτοί εγκάρσιοι διάδρομοι για την πρόσβαση των θεατών στις θέσεις τους.   
• Οι κερκίδες : Ομάδες καθισμάτων σε σφηνοειδή τμήματα που δημιουργούνται από τον χωρισμό των ζωνών με τις σκάλες. 
• Τα εδώλια : Τα καθίσματα των θεατών, που ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά διέκοπταν κλίμακες (βαθμίδες) από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις υψηλότερες θέσεις. Παράλληλα οι θέσεις των θεατών ήταν αριθμημένες 
• Η προεδρία : Η πρώτη σειρά των καθισμάτων όπου κάθονταν οι επίσημοι. 
• Σκηνογραφικά και μηχανικά μέσα : Τα θεατρικά μηχανήματα, συνεπικουρούσαν το έργο των ηθοποιών και την απρόσκοπτη εξέλιξη της δραματικής πλοκής. Τέτοια ήταν: το ἐκκύκλημα (< ἐκ-κυκλέω, τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών), ο γερανὸς ή αἰώρημα (< αἰωρέω, ανυψωτική μηχανή για τον ἀπὸ μηχανῆς θεόν), το βροντεῖον και κεραυνοσκοπεῖον (για τη μηχανική αναπαραγωγή της βροντής και της αστραπής), οι περίακτοι (περὶ + ἄγω), δύο ξύλινοι στύλοι για εναλλαγή του σκηνικού.

Ενδυμασία 

H παρουσίαση και η σκηνική ολοκλήρωση ενός έργου στο αρχαίο Ελληνικό θέατρο περιλάμβανε και τη σκευή των υποκριτών (κοστούμι, μάσκα, υπόδημα). Tα βασικότερα κοστούμια της τραγωδίας ήταν τα επιβλήματα (ιμάτιον, χλαμύς κ.λ.π.) και οι πολύχρωμοι χιτώνες. Tο ιμάτιον συνίστατο από ένα επίμηκες ύφασμα μετασχηματιζόμενο σε ένα σχετικά μακρύ ένδυμα που ενίοτε κάλυπτε και τα χέρια, κοινό για άντρες και γυναίκες. H χλαμύς, πιο κοντή και με πόρπη στους ώμους, συνηθιζόταν κυρίως ως κοστούμι εφήβων. O τραγικός χιτών ήταν ένα μεγαλοπρεπές πολύχρωμο ένδυμα που έφθανε έως τον αστράγαλο ή κάλυπτε ακόμη και τα πόδια (σύρμα). 

Στην Αρχαία και Μέση Κωμωδία εχρησιμοποιείτο συνήθως το σωμάτιον, ένα εφαρμοστό μάλλινο ρούχο στο χρώμα του δέρματος με παραγεμίσματα στην κοιλιά και στα οπίσθια και με ενσωματωμένο ένα δερμάτινο φαλλό. 

Τυπικό στοιχείο υπόδησης των ηθοποιών της αρχαίας τραγωδίας ήταν ο γνωστός κόθορνος. Αρχικά αποτελούσε ένα μαλακό υπόδημα με λεπτό τακούνι και κορδόνια που μπορούσε να φορεθεί αδιάκριτα είτε στα αριστερά είτε στα δεξιά πόδια. Στην εξέλιξή του αποκτούσε όλο και υψηλότερη σόλα για να καταλήξει στη Ρωμαϊκή περίοδο πανύψηλος. 

Προσωπεία 

Στο αρχαίο θέατρο οι υποκριτές και τα μέλη του χορού έπαιζαν φορώντας προσωπεία, δηλαδή θεατρικές μάσκες. Η χρήση του προσωπείου προήλθε από τη διονυσιακή λατρεία, καθιερώθηκε όμως γιατί εξυπηρετούσε με πολλούς τρόπους το αρχαίο δράμα. 

Το προσωπείο δημιουργούσε ένα πρόσωπο χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά –περισσότερο απέδιδε ένα χαρακτήρα. Φορώντας το, ο υποκριτής δεν ήταν ο εαυτός του, αλλά υποδυόταν κάποιον άλλο, ακόμα και έναν ήρωα ή θεό. Το προσωπείο, λοιπόν, επέτρεπε την έκσταση. Διευκόλυνε επίσης τη μεταμφίεση των υποκριτών που έπαιζαν δύο ή περισσότερους ρόλους, αντρικούς και γυναικείους, στο ίδιο έργο. 

Ακουστική των αρχαίων θεάτρων 

Η ακουστική ποιότητα των αρχαίων ελληνικών θεάτρων είναι τόσο γνωστή όσο και αξιοθαύμαστη. Η έρευνα των αμερικανών φυσικών Νίκο Νετκλέρκ και η Σίντι Ντεκέιζερ του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Τζόρτια στην Ατλάντα, έδειξε ότι οι κλιμακωτές θέσεις του θεάτρου λειτουργούν ως ηχητικό φίλτρο, καθώς το σχήμα τους είναι ιδανικό για να καταστέλλει τους ήχους χαμηλής συχνότητας, κύριο συστατικό του θορύβου. Η διάταξη των θέσεων, που θυμίζει τα πάνελ ηχομόνωσης σε σχήμα αβγοθήκης, φιλτράρει τις συχνότητες κάτω από 500 Hertz, όπως το μουρμούρισμα του κοινού και το θρόισμα των φύλλων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ακούγονται πιο έντονα πλουσιότερες οι φωνές των ηθοποιών, που αποτελούνται κυρίως από υψηλές συχνότητες και να εξασθενούν, κατά συνέπεια, οι χαμηλότερες συχνότητες. Η αφαίρεση των χαμηλών τόνων από τις φωνές δεν δημιουργεί πρόβλημα, καθώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συμπληρώνει τις συχνότητες που λείπουν -ένα φαινόμενο που αξιοποιείται σε ηχεία μικρού όγκου τα οποία ακούγονται στο αφτί πολύ μεγαλύτερα.

Σπουδαία αρχαία θέατρα της Ελλάδας 

Αρχαίο Θέατρο Διονύσου 

Αρχαίο Θέατρο Χαιρώνειας 

Αρχαίο Θέατρο Ερέτριας 

Αρχαίο Θέατρο Δελφών 

Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης 

Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου 

Αρχαίο Θέατρο Μεσσήνης 

Αρχαίο θέατρο Φιλίππων 

Ο Παιδευτικός Ρόλος της Τραγωδίας 

Αρχικά, καλό είναι να αναφερθεί πως η τραγωδία αποτελεί μια έκφανση της πόλης που μεταμορφώνεται σε θέατρο παρουσιασμένο στη σκηνή μπροστά στους συγκεντρωμένους πολίτες, το οποίο είχε ως σκοπό να (εκ)παιδεύσει και να διδάξει του πολίτες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στις τραγωδίες παριστάνονταν τα παρακάτω: η παρουσία γυναικών, δούλων και ξένων, η σημασία της ρητορικής στο έργο και τη σχέση ανάμεσα στη ρητορική της τραγωδίας και τους σοφιστές αλλά και επιπρόσθετα η απεικόνιση των θεών και της θρησκευτικής τελετουργίας. Συμπερασματικά, από όλα τα παραπάνω στοιχεία γίνεται φανερός και αντιληπτός ο αστικός, πολιτικός ακόμη και ο δημοκρατικός χαρακτήρας της τραγωδίας . 

Η τραγωδία κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοφάνη 

Αν και γενικότερα ο παιδευτικός ρόλος του θεάτρου ήταν αναγνωρισμένος, αξίζει να σημειωθούν οι απόψεις δύο μεγάλων προσώπων, του Αριστοφάνη και του Πλάτωνα, επί του θέματος. 

Ο Πλάτωνας, αναγνωρίζει την αξία της τραγωδίας, και το βασικότερο στοιχείο της, την μίμηση (μίμησις). Πιστεύει ότι κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, δημιουργείται μια ποικιλία συναισθημάτων στους θεατές (π.χ. φόβος, οίκτος), τα οποία τους ωθούν στο στοχασμό πάνω σε διάφορα μείζονα ζητήματα. Επίσης, θεωρεί πως η τραγωδία έχει έναν άκρως παιδευτικό ρόλο, μιας και βοηθά στην καλλιέργεια συναισθημάτων και στη διαμόρφωση του ήθους των πολιτών. Ως αποτέλεσμα, οδηγούμαστε στη δημιουργία μιας κοινωνίας με ευσυνείδητους πολίτες, οι οποίοι σκέφτονται σοβαρά κάθε κοινωνικό πρόβλημα που απασχολεί την πόλη. 

Σύμφωνα με τον Αριστοφάνη, η τραγωδία επιφέρει γαλήνη στις ψυχές των πολιτών, διαμέσου της κάθαρσης (κάθαρσις), δηλαδή τον καθαρμό από την αγωνία, από το φόβο που τους κατατρέχει κατά τη διάρκεια του έργου. Συνοψίζοντας τις απόψεις του, θα μπορούσαμε να πούμε πως αναγνωρίζει τα θετικά αποτελέσματα, υποστηρίζοντας τη σημασία της, αφού αυτή ασχολείται με οικουμενικές αξίες. Παρόλ’ αυτά, ως κωμωδός, προτιμά τις κωμωδίες, διευκρινίζοντας ότι παρέχουν χρησιμότερες συμβουλές. 

Τα θεωρικά 

Τα θεωρικά ήταν χρήματα που πρόσφερε η Αθήνα στους άπορους πολίτες της, προκειμένου να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις που οργανώνονταν στη διάρκεια των μεγάλων εορτών της. 

Ο Διοφάντης και ο Εύβουλος θεωρούνται ότι εισήγαγαν το μέτρο αυτό, το οποίο χρονολογικά πρέπει να ανήκει γύρω στο 350 π.Χ., μετά το Συμμαχικό πόλεμο. Σε περιόδους ειρήνης το κεφάλαιο για τα θεωρικά προερχόταν από έναν τακτικό μερισμό, πιθανόν όμως και από πλεόνασμα των εσόδων της πόλης. Το ποσό που συγκεντρωνόταν γι' αυτό το σκοπό πλεόναζε, ώστε να χρηματοδοτούνται και άλλες εργασίες. 

Υπεύθυνος για τη διαχείριση των χρημάτων των θεωρικών οριζόταν ο ταμίας, που ήταν αιρετός και είχε το δικαίωμα επανεκλογής. Στις αρμοδιότητές του ήταν και η συνεργασία με τη Βουλή για τον έλεγχο των παλαιότερων οικονομικών επιτροπών διαχείρισης των χρημάτων που προορίζονταν για τα θεωρικά. Εξαιτίας των παραπάνω ο ταμίας ήταν αρκετά ισχυρός. 

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι τo θέατρο είναι μια τέχνη που αναπτύσσεται από τα αρχαία χρόνια, μια από τις πρώτες τέχνες με την οποία καταπιάστηκαν οι άνθρωποι και πάνω σε αυτήν στηρίχτηκαν άλλες τέχνες. Για τους Αρχαίους Έλληνες το θέατρο αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της ζωής τους καθώς θεωρούσαν ότι είναι διδακτικό αλλά το έβλεπαν και ως ένα είδος ανακούφισης. Έτσι και σήμερα η παιδαγωγική αξία του θεάτρου είναι αναγνωρισμένη. Στο σχολείο διδάσκονται όχι μόνο τα αρχαία ελληνικά θεατρικά έργα αλλά και η τέχνη του θεάτρου. 

Βιβλιογραφία
1. https://doukasschoolprojecttheatro.wordpress.com
2. http://49lyk-athin.att.sch.gr
3. http://ebooks.edu.gr
4. https://historicaltrails.wordpress.com
5. http://ancienttheater.culture.gr
6. https://doukasschoolprojecttheatro.wordpress.com
7. http://fylada.blogspot.gr